Ané trouba aqui de texto en lengo nostro, en provençaù mistralien e en occitan ditch "classique".
Vous allez trouver ici des textes en langue provençale mistralienne et en occitan dit "classique". Que les puristes nous pardonnent les fautes.Merci.
***************
************
L'ARLATENCO
Pèr ana au Castelet, en venènt dóu moulin mounte rèste, passas devans un mas, ras de la routo, au founs d'uno grando court plantado de falabreguié. Ei bèn l’oustau dóu meinagié de Prouvènço, emé si téule rouge, soun davans brula de soulèu, si porto e si fenèstro aqui mounte li fau, pièi tout en aut la giroueto dóu granié, la carello (poulie) pèr mounta li trousso (meules) e de grosso pougnado de fen que garnisson lou pourtissoun (guichet d’entrée) de la feniero.
Coume vai qu’aquel oustau me semblavo pas coume lis àutri ? Coume vai qu’aquéu pourtau barra me fasié mau de cor ?
L'auriéu pas pouscu dire, e pamens rèn que de lou vèire n'en sentias lou malur. Ei qu'à soun entour tout semblavo mort.
Quand passavo de gènt, sus lou camin, li chin japavon plus, li pintado s'encourressien sènso crida...
Dedins, res quincavo ; s'entendié res parla. Pas meme un brut de cascavèu. E s'èro pas esta lou blanc di ridèu di fenèstro e lou fum que sourtié de la chaminèio aurias cresegu de bon que i'avié res dins aquéu mas.
Aièr, coume sus lou cop de miejour, m'entournave dóu vilage, pèr me gara dóu souleias marchave au pu proche di muraio, dins l'oumbro di falabreguié. Sus la routo, davans lou mas, de ràfi (des valets de ferme) finissien de carga, à la muto, uno grand ridello (charette) de fen. Lou pourtau èro dubert à brand e tout en passant mandère un cop d'iue dins la court. Dins lou founs, alor, veguère, acouida sus uno taulasso de pèiro, emé sa tèsto dins si man, un grand vièi tout blanc em'uno vèsto trop courto e de braio estrassado.
M'arrestère uno passado pèr lou vèire.
Un di ràfi me faguè, à la chut-chut :
- Digués rèn ! Ei lou mèstre. Ei coume acò desempièi lou malur de soun drole ! Just à-n-aquéu moumen uno femo em'un pichot drole, tóuti dous abiha de negre, nous passèron contro emé de gros libre de messo e ríntrèron dins la granjo.
Lou ràfi me diguè mai :
- Acò ei la mestresso emé Cadet que vènon de la messo. Mancon pa 'n jour de i'ana desempièi que soun drole s'es tuia.
Ah ! moun paure moussu, quento desoulacioun ! Lou paire porto encaro lis abihage dóu mort, e li vòu plus quita ! Anen ! Falet ! hue día !
- La carreto se meteguè 'n camin. Iéu, pèr n'en saupre mai demandère à l'ome de me faire mounta, e, coucha dins lou fen, éilamoundaut, ei coume acò qn’aprenguère dóu ràfi, de fiéu en courduro, lou malastre d’aquel oustau.
Ié disien Jan. Ero un bèu droulas de vint an, brave coume uno chato, un païsan soulide e franc. Coume èro bèu garçoun li femo lou regardavon, mai éu n'avié qu'uno dins la tèsto, uno pichoto Arlatenco, touto de velout e de dentello, que l'avié rescountrado un jour, en Arle, sus li Liço.
Au mas, veguèron pas la causo d'uu bon iue. E se fasien proun de marrit sang de vèire que lou brave Jan parlavo à-n-uno chato de la vilo. Aquelo passavo pèr agué de galant e si gènt èron pas dóu païs. Mai Jan voulíé soun Arlatenco de touto forço e fasié :
- Se me la baion pas n'en mourirai.
Fauguè n'en passa pèr mounte voulié. E se decidèron de li marida après meissoun.
Adounc, un dimenche de vèspre, dins la court dóu mas, li gènt, galoi, finissien de soupa. Ero quasimen un repas de noço.
La nòvio i'èro pas, mais s'èro begu de longo à soun óunour.
Un ome s’avanço dóu pourtau e d'uno voues que tremolo demando de parla à Mèstre Estève, rèn qu'à-n-éu. E Mèstre Eštève s'aubouro e sort emé l'ome sus la routo.
- Mèstre, ié faguè, anas marida voste drole à-n-uno guso qu'es estado ma mestresso dous an de tèms. Co que vous dise aqui vous lou pode prouva : vaqui de letro. Si gènt sabon tout e me l'avien proumesso, mal despiei que voste drole ié viro a l'entour, si gènt ni-mai elo, volon plus entèndre parla de iéu. Auriéu pas cresegu, pamens, après tout ço que s’ei passa, que pousquèsse èstre la femo d'un autre.
-Vai bèn ! n'en sabe proun, diguè Mèstre Estève quouro aguè vist li letro. Venès béure un vèire de muscat.
- Gramaci ! ié rebequè l'ome, ai mai de peno que de set.
E s'enanè.
Mèstre Estève rintrè mai dins la court dóu mas coume se de ren n’èro, reprenguè sa plaço à la taulo, e finiguèron de soupa dins l’alegresso dou nouviage. Aquéu vèspre, pamens, Mèstre Estève e soun fiéu s'enanèron dins li champ pèr proumena. Restèron proun de tèms deforo. Quand tournèron, la maire èro encaro aqui que lis esperavo :
- Femo, diguè lou meinagié en ié mandant soun drole dins li bras, embrasso-lou qu'ei malurous !
Jan parlè plus jamai de l'Arlatenco. E pamens l'amavo toujour, e bèn mai encaro, despièi que s'imaginavo de la vèire dins li bras d'un autre. Mai èro bèn trop fièr pèr n'en parla, lou paure enfant ! Ei d'acò que devié mouri !
I'arribavo de passa de journado entiero dins un caire, sènso houlega. D'àutri cop s’arrapavo à la terro em’uno ràbi que fasié pòu de vèire e vous fasié, tout soulet, lou travai de dès journadié, sènso s'arresta. E lou sero, pièi, prenié la routo d'Arle e marchavo tant que i'avié de camin fin qu'au moumen que vésié mounta dins lou tremount (le couchant) li clouchié de la vilo. Alor s'entournavo.
Jamai anè pu liuen.
De lou vèire coume acò, toujour triste, toujour soulet, li gènt dóu mas sabien plus dequé faire. Avion pòu d'un malur.
Un jour qu’èron à taulo, sa maire, en lou regardant emé sis iue plen de lagremo, ié díguè :
- E bèn, escouto, Jan, se la vos quand meme, te la baiaren.
Lou paire, éu, rouge de la vergougno, beissavo lou front sènso muta.
Jan, de la tèsto, faguè signe que noun, e sourtiguè.
A parti d'aquéu jour fuguè plus lou meme, faguent lou semblant d'èstre gai pèr rèndre courage à si gent. Lou vegueron tournamai dins li bal, dins li cabaret ; reprenguè goust i courso de biòu em'i ferrado. A la voto de Font-Vièio es éu que menè la farandoulo.
Soun paire se pensavo : Ei gari ! La maire, elo, avié toujour pou de quaucarèn, e senso n'agué l'èr, mai que jamai, quité pas de viha sus soun drole…
Jan couchavo, emé Cadet, à coustat dóu mèmbre mounte i'avié li canisso de magnan. La pauro femo, dins li trànsi, se faguè mounta 'n lié dins la chambro toucant en prenènt pèr escampo, pecaïre ! que li magnan poudien agué besoun d'elo, la niue... anas saupre !
Venguè la fèsto de Sant Aloi qu’ei, lou sabès, la fèsto di meinagié. I'aguè, peréu, grand fèsto dins lou mas. I'aguè de castèu-nòu pèr tóuti e de vin cue coume se n'avié plóugu. Pièi de serpentèu, e'n grand fiò sus l'iero e li falabreguié èron garni de fanau de papié de tóuti li coulour.
Vivo Sant Aloi ! E se faguè la farandoulo enjusqu'à n'en perdre l'alen... Cadet brulè sa blodo novo... E Jan vous aurié faugu vèire coume avié l'èr countènt ; vouguè faire dansa sa maire : la pauro femo n'en plouravo de la joio !
A miejo-niue tóuti s'anèron coucha ; toumbavon de la som.
Mai Jan, éu, dourmiguè pas e Cadet coumtè, pu tard, qu'avié ploura touto la niue. Ah ! vous responde d'uno qu'aquèu amavo pas pèr rire.
I’endeman, quand lou jour se levè, la maire entendeguè quaucun que passavo dins sa chambro en courrènt. Aguè la pressentido d'un malur.
- Ei tu, Jan ?
Mai Jan quinquè pa 'n mot : èro adeja dedins lis escalié. A la vite-vite, la maire se lèvo :
- Jan, mounte vas ?
Jan mounto à la feniero ; elo ié vai darrié.
- Moun bèu drole, te n’en pregue...
Mai Jan ié respond pas, É barro la porto, e buto lou ferrou.
- Jan ! Moun brave Jan ! respond-me, dequé vas faire ?
E tastejant, dins l’escuresino, la pauro maire cerco de faire ana la cadaulo. Mai... uno fenèstro se durbis, s'entènd lou brut sourd d'un cors que toumbo coume un plot sus lou bardat (le dallage) de la court,... e pièi plus rèn.
Lou paure enfant s'èro di : - L'ame trop, me fau mouri !
Ah ! pauro e miseràbli creaturo que sian ! Es un pau fort, pamens, que lou mesprés nous posque pas desvira de l'amour !
Aquéu matin li gènt dóu vilage se demandèron quau poudié crida coume acò, alin, dóu coustat dóu mas dis Estève ?
Quau èro ? Ero, dins la court, davans la grand taulo de pèiro, touto bagnado d'eigagno (de rosée) e de sang, uno maire, agrasado (démolie), e que plouravo, vestido soulamen de sa camiso, emé soun enfant mort dedins si bras.
ALPHONSE DAUDET
viraduro de PARLO-SOULET
************
ESCOUTO ! ESCOUTO !
Un ome se cougno contro’ne femo dins l’entrado d’uno aubergarié.
Enterin la coua-licioun, soun couido butto contro lou pitre de la damo.
Touti li dous soun susprès.
L’ome se viro vers ello et ié dit :
- Bello damo, si vostre cor es autan dous qué vostro pitre, sabe qué me perdounarés.
E la chato ié respoun :
- Si vosto coa es tan duro que vostre couido, siéou dins la chambre 221 !
************
La pitchoto Ameli
La pitchoto Ameli
M’avié bèn proumi
Très pèu de soun quieu per n’en faire un tapis
Li pèu soun toumba, lou tapis es foutu
La pitchoto Ameli n’a plus ges de pèu o quieu
Forço de la pouésio : aquelli quauque vers nous embarcoun dins uno refleissioun quasi filosofico.
Aquella poulido cansoun-istori fai uno debuto forço pouetico. Devinèn aquella pitchoto Ameli jouveneto, maùgra un sistèmo pelous proumeiren, fresco come la primavera e d’un infini gentun. Counsenti aù derrabajo de très de si péu, bor que, amé soun jouigne age, doù pas n’agué forço, leisse veire en aquella chatouno un cor d’or.
Pièi sur la pouésio s’enserto uno causo fadarelo. De segur que, per un esperit cartesian, se pos pas faire un tapis, tan pitcho que siguesse, amé soulemen tres pèu. Soucamen uno grando ninoieta d’expression nous faï asepta aquéu postula. En tres vers, sian preste per aussir uno ravissènto e tihouso aventuro.
Pièi, d’un cop, de qu’arrivo ? La mai sourno, la mai desoulante di caùso : senso soulamen nous n’en baia la causo, nous anounssoun que la pitchoto Ameli es devingudo pelado, senso plus ges de peù. Mai aqui fasen bon marca de la lougico : si touti li pèu an cabussa dòu quieu d’aquella la jouveno Ameli, aven beleu proun de matiero proumiero per lou faire aquéu famous tapis ! Osco que noun ! Nous é afourti que lou tapis es foutu. Trouvèn aqui un pessimisme que s’esprimo din la darrièro strofo qu’afirme : la pichote Ameli n’a plus ges de pèu o quieu !
Y a aqui uno meno de filosoufio dòu desespèr. Devinèn aquela malerouso Ameli desencantado, destimbourlado emé lou cap de soun pubis glabro, coumo un amo perdudo dins une lando deserto, et senso soucamen agué l’assoula d’agué permes la confection de la mai umblo dei carpeto.
Breù, la pitchoto Ameli e esta despeùdouquieuita per rèn !
Poden ben dire qu’aquella cansoun es sartrieno…
Victor Ayoli
***********
L’alhòli e lo pénéqué
(en graphi occitane)
- Eh Victor, coma la fas l'alhòli ? Amb o sens uòu ?
- Amb un jaune d'uòu, evidentament, ne desplaga pas a d'unes talibans fanatics de l'alhòli sens uòu, dont mon amic RLT ! Vòles la recèpta ?
Pas complicat. Mas per o capitar ton alhòli, tot deu èsser a la meteissa temperatura. Sortisses donc a l'avança lo mortièr, lo pilon, los uòus, l'aïl, l'òli. Amb l'ajuda del pilon - se ditz lo trisson en cò nòstre - dins ton mortièr de marme, espotisses en pomada los grans d'alh grossièrament copadas amb un pecic polit de gròssa sal. Puèi ajustas tos jaunes d'uòus e viras, viras, pendent dos, tres minutas per tot ben mesclar. Estaca pausar lo temps de beure un canon de blanc. Puèi cunha lo mortièr entre tos dos genolhs, e sarra volontièr. Començas de versar ton òli ges a ges en virant de bon còr, d'un sol sens. L'emulsion se deu far pro lèu. Quand l'alhòli a pres, vèrsa en un fin fialat ton bon òli d'oliva. Mantens ton movement regular fins al cap. Amolisses pas sustot. S'arrestar, es tabó. S'es capitada, deu èsser espessa, onchosa, daurada, mas plena de finesa. Lo pilon deu tenir drech sens se voludar. Presentant ton cap d'òbra, diguèt : "Lou trissoun ten dré" !
Tradicionalament, l'alhòli acompanha la merluça dessalada. Fai-la trempar vint e quatre ora dins d'aiga fresca e clara. Ieu fau coma los Pòrtos: lo pengi dins la sèrva d'aiga del cagador.
- Ben mon salòp, me convida pas !
- Eh! T'ès kon o qué? Ai pas disi dins la conca del cagador mas dins la sèrva d'aiga. E cada còp que qualqu'un telefòn a Macron, fas plorar l'omenàs o l'escaloppe a mostachas, aquò càmbia l'aiga de la "bacalao". Es economic e ecologista, non ?
La trencaràs en de polidas porcions, en gardant la pèl, e la fas blanquir tres quatre minutas segon son espessor dins d'aiga tremolanta, just abans de servir. Fai borir a l'avança los uòus durs, los "bioù" valent a dire los cagaròls de mar, del caulet-flòri, de las carròtas e de las patanas.
- E aconselhas de beure qué amb l'alhòli?
- L'Acadèmia dels Amoroses de l'Alhòli autoritat incontestada en la matèria, a longament trabalhat - veire en man - sul delicat problèma dels vins mai aptes a acompanhar l'alhòli.
Lo peis que ne constituís una partida essenciala incita a penjar per de vins blancs secs. Los legums cuèches a la vapor cridan de vins rosats. La delicadesa de las redoléncias de l'òli d'oliva s'acomòda fòrça plan de vins rogs capusats. Mas la poténcia de la saussa dominada per l'alh s'acomòda pas que… d'aiga pretendon d'unes Academicians.
- D'aiga?
- Compren ton estonament. Mas s'es pasmens pas obligat d'anar fins a de talas extremitats!
Ensajatz donc de blancs de Cassises, Châteauneuf-del-Papa, Cairanne, Rochegude, Picapol de Pinet ; de rosats Tavel, Chusclan, Valréas, Vaison-la-romana, Còstas-de-Provença ; de rogs de Vacqueyras, de Lirac, de Sablet, de Rasteau, de Violès, dels Costières de Nimes.
- Fatche ! Après un tal alhòli, t'as interès de far la dormida.
- Pas la dormida, mas lo pénéqué.
- Késako lo « pénéqué » ?
- Ah, lo pénéqué. Es tota una institucion en Provença.
Pénéqué… Res que lo mot, en estirant la boca sus una vocala modulada, crida lo badalh jouissif. Pas lo vulgar badalh de fatiga, mas l'opulenta obertura de boca trabalhada que confla la garganta e banha delicadament los uèlhs de pichonas lagremas de bonaür.
Agachatz lo, l'atlèta de l'amac, lo campion del carrat d'èrba jol cèl blau, lo gimnasta del fautuèlh, brèu, l'adèpte del Pénéqué ! Après un darrièr balon de rog o de rosat plan fresc venent acabar la voluptat gastronomica d'un alhòli grand o autre repais fòrça aillé, son abdominal tressaute delicadament mentre que s'estira voluptuosament puèi que sos muscles se destiban coma los dels felins. Emet, amb una discrecion de bon aloi, un dégazage bucal qu'o fa banhar dins una aura odorosa assegurant sa tranquillitat en alunhant las moscas e los importuns. Son copet se subrecarga e bascula cap a l'arrièr. Sa maissa puntejada cap aval, arredondissent sa boca en cuol-de-galina. Sas parpèlas se subrecargan e se barran, sas mostachas tresfolisson e sas narras palpan l'aire per pichons còps sabents. Coma l'avar tòca son pòrtafuèlha dins sa vèsta per se rassegurar, sa man palpa précautionneusement, al trastet, çò qu'a en mai preciós. D'aquí enlà, amatigat, es sus la rampa de lançament, prèst per la partença granda cap al Pénéqué !
Lo senhal de l'embarcament per Cythère es balhat per qualques renadas pichonas de plaser, preludis a un roncament sedós, rafinat coma las bassas a l'òrgue d'una fuga de Bach. Aquò i es, l'esperit del benaürós a pres vam. Es sol meteis al mièg d'una fola, quitament al mièg del bruch e de l'agitacion. Vòla. Non. Pas coma un banquièr, coma un aucèl ! Fend l'azur de son còs graciós, picanhaira lo gavian mutin, rivaliza de proesas amb l'ironda, regne coma l'agla sul paure mond dels reptants.
Heu-reux ! Es heu-reux !
Puèi son esperit atenh los ribatges de Cythère e sacrifica amb voluptat al culte de la polida Afrodita. Las expressions cambiadissas de sa cara, als tons reauçats de la porpra cardinalícia, miralhan perfièchament l'estat de beatitud de son esperit. Entamena alara los sòmis ròses mai fòls, los mai somptuoses. Parteja amb los dieus un repais d'amor. Aquestes son evidentament de dieus aimables, e sustot las divessas abondosas, risolièras, aculhentas, largament denudadas, fleurant bon l'òli d'oliva e lo patchouli del panteon grèc. E nòstre adèpte del Pénéqué passa de braces voluptuoses d'Afrodita als de Junon, de Déméter a Koré, d'Atena a Circé, de Diana a Pénélope e quitament, perqué pas, d'Adònis a Apollon.
Puèi, observatz-o, quand dins son sòmi erotic arriba a la culòta, se desvelha doçament amb una longa renada de gaudença. S'estira, verifica las proporcions avantatjosas de son antena a bonaür, se lèva e… vai beure lo cafè !
Dètz minutas de Pénéqué : una eternitat de bonaür renovelat.
Jean Victor Joubert
************
LA MIOLO DOU PAPO
(En graphi mistralienne)I
Quau noun a vist Avignoun au tèms di Papo, n’a rèn vist. Pèr la joio e la voio, l’afiscacioun, lou trin di fèsto, jamai vilo coume acò. Ero dóu matin au vèspre de proucessioun, de roumavage ; li carriero tapissado, apaiado de flour; de cardinau qu’arribavoun pèr lou Rose, galèro abandeirado e gounfaloun au vènt ; e li sóudard dóu Papo que sus li plaço cantavon latin, e li fraire quistoun emé si tarabast ; pièi de mouloun d’oustau que venien s’esquicha e vounvounavo autour dóu grand palais papau, coume d'abiho autour dóu brusc: e pièi lou tique-taque di mestié à dentello, lou vai-e-vèn de l’espòu que teissié l'or di chasublo, li martelet di ciselaire de bureto, lis espineto qu’ajustavon encò di lahutié, li bèu cantico di tafatairis, - pèr-dessus tout lou brut di campano, e toujour quauque tambourin que s’entendié rounfla, avau de-vers lou pont. Car eici, quand lou pople es countènt, fau que danse, fau que danse; e coume d’aquéu tèms li carriero d’Avignoun èron un pau estrecho pèr la farandoulo, tambourin e galoubet se tenien eilabas sus lou pont de Sant Benezet, au ventoulet dóu Rose, e niuech-e-jour danso que dansaras... Ah ! l’urous tèms ! l’urouso vilo ! D’alaubardo que coupavon pas; de presoun poulítico ounte metien lou vin au fres ; jamai de carestié; jamai de guerro !... Vaqui coume li Papo, li Papo coumtadin, sabien gouverna lou pople ; vaqui perqué lou pople lis a tant regreta !
Un subre tóuti, un bon vièi que l’apelavon Innoucènt… Ah ! pèr aquéu-d'aqui, se n'en toumbè, de plour, en Avignoun, quand mouriguè ! Ero un prince tant afable, tant avenènt; e vous risié tant bèn, d'assetoun sus sa miolo ; e se ié passavias contro, fuguessias paure tafataire o bèn lou grand Viguié de la ciéuta, i'estavo tant poulidamen de vous douna sa benedicioun !
Tout soun espaçamen, d’aquéu bon papo, èro sa vigno, uno pichoto vigno qu’éu-meme avié plantado à tres lego d’Avignoun, dins li nerto de Castèu-Nou. Tóuti li dimanche en sourtènt de Vèspro, lou sant ome ié venié teni sa court ; e quand èro amoundaut, asseta au bon soulèu, emé sa miolo contro, si cardinau tout à l’entour, alounga au pèd di souco, éu fasié destapa un flascoulet de vin, - d’aquéu bon vin, rouge coume un rubis, que se noumo desempièi lou Castèu-Nòu-dòu-Papo, - e lou chourlavo à pichot cop, en regardant sa vigno d'un biais atendri. Pièi, lou flasco veja, eiça vers jour fali, rintravo galoi à la vilo, segui de soun Chapitre e à l’amble de sa miolo, que s’escarrabihavo en ausènt li tambourin. Ah ! lou brave papo !
II
Après sa vigno de Castèu-Nou, ço que lou Papo amavo lou mai èro sa miolo. Lou bon vièi èro fou d’aquelo bèsti. Tóuti li sero, avans de se coucha, anavo vèire se l’estable èro tanca coume se dèu, se pas rèn ié mancavo dins sa grùpi, e jamai noun se sarié leva de taulo sènso faire alesti souto sis iue un pau de vin caud, bèn sucra e giróufla, que ié voulié pourta éu-meme, mau-grat li remoustranço de si cardinau... Restara pas à dire que la bèsti l’ameritavo. Ero uno bello miolo negro, mousquetado de rouge, qu’avié lou pèd segur, lou péu lusènt, la groupo larjo e pleno, e que pourtavo fieramen sa pichouno tèsto seco engalantado de mirau, de flo, de nous, de cascavèu d’argent : mai dins acò, fidèlo coume un ange, l’iue innoucènt, e dos lònguis auriho boulegueto que ié dounavon l’èr bounias...
Tout Avignoun la respetavo ; e quand anavo pèr carriero, milo boni maniero ié fasien ; car lou mounde sabié qu’èro acò lou meiour biais pèr èstre bèn en court, e qu'emé soun èr simplas, la miolo dóu Papo n’avié mena mai que d’un à la fourtuno, à provo Tistet Vedeno e soun aventuro dóu tron de l’èr.
Aquéu Tistet Vedeno, sus l’en-proumié, èro esta ‘n galo-bon-tèms que soun paire, Gui Vedeno l’aurivelaire, avié degu bouta deforo, pèr-ço-que voulié rèn faire e degaiavo lis aprendis.
L’on lou veguè, sièis mes de tèms, tirassa soun jargau dins tóuti li regolo d’Avignoun, mai principalamen de-vers l’oustau pountificau ; car lou boujarroun avié, despièi long-tèms, soun idèio sus la miolo dóu Papo, anas vèire la couquinarié…
Un jour que Sa Santeta s'espaçavo souto li bàrri, touto souleto emé la bèsti, vaqui Tistet que vous l’abordo e qu'emé li man jouncho e dins l’amiracioun : « Ah ! boudiéu ! grand Sant Paire, ié vèn, que bravo miolo avès aqui !... Leissas-me la’n pau vèire... Ah ! Sant Papo de Diéu, la bello miolo !... L’Emperaire d’Alemagno noun a pas sa segoundo. » E’ m' acò la caressavo e ie parlavo plan coume à-n-uno damisello : « Vène eiça, mignoto, vène, ma perleto, vène, bèu tresor !... » E lou Papo bounias. disié dins éu, tout esmougu : « Aquéu brave drouloun ! coume es amistadous pèr ma miolo ! » E quau vous a pas di que lendeman Tistet Vedeno chanjè soun vièi jargau contro une bello aubo de dentello, un camai de sedo vióulet, de sabatoun à blouco, e qu'intrè pèr cleisoun dins la capello dóu Papo, ounte jamai, avans éu, noun s'èro reçaupu que fiéu de noble e nebout de cardinau !... Vaqui ço qu'es lou gàubi... Mai Tistet, lou finocho, s’arrestè pas aqui. Uno fes au service dóu Sant Paire, lou levènti countuniè lou jo que i'avié tant bèn reussi. Insoulènt emé tout lou mounde, noun avié d'iue ni d'atencioun que pèr la miolo, e lou rescountravon sèmpre, pèr li court dòu palais, quouro em' uno jounchado de civado, quouro em'uno pougnado d’esparset rouginèu que brandavo adrechamen souto lou balcoun clóu Papo, em’ un èr de ie dire : « Que !... pèr quau acò ?...» Talamen qu'à la fin lou brave Papo, que se sentié grèu de l’age, n’en venguè à ié leissa lou siuen de viha sus l’estable e d’adurre à la miolo soun bon piau de vin caud, ço que fasié pas rire Messiés li cardinau.
III
Nimai la miolo, la fasié pas rire... Car aro, à l’ouro de soun vin, vesié veni de-longo cin o sièis pichot clerc de la capello dóu Sant Paire, qu’emé si camai e si dentello s’amourravon dins la paio; pièi au bout d’uno passado, uno bono óudour caudo de canello e de girofle embaumavo l’estable, e moun Tistet Vedeno apareissié, pourtant pausadamen lou piau de vin. Alor, la pauro bèsti coumençavo à rebouli. Aquéu vin perfuma qu’amavo tant, que la tenié caudeto, que ié dounavo d'alo, avien la cruouta de i’adurre dins sa grùpi, de ié faire senti... Pièi, quand n'avié li narro pleno, passo que t'ai vist ! la bello bevèndo roso anavo regala lou gousié d’aquéli marrias...
Encaro, s’avien fa que ié rauba soun vin ! mai èron de diabloun tóuti aquéli rat de glèiso, quand avien begu’n cop... Un ié tiravo l’auriho, l’autre la co ; Quiquet ié mountavo d’escambarloun, Beluguet i’assajavo sa barreto... Mai que que ié faguèsson, la benurado miolo se fachavo pas di clerc : n’en voulié rèn qu'à-n-un, Tistet Vedeno. Oh ! pèr aquéu-d'aqui, quand sentié darrié elo, la bato ie prusié, e 'n verita i’avié de que.
Aquéu gus de Tistet n’i'en fasié pièi de crudèlo...
Es-ti pas bèn verai que s’avisè, un jour, de la faire mounta’m’éu dins lou clouchié de la capello, eilamount, pereilamount, à la cimo dóu palais !... E ço que vous dise aqui n’es pas de fablo, dous cènt milo Prouvençau l’an vist. Imaginas-vous la pòu d'aquelo malurouso miolo, quand, après agué vira pendènt uno ouro, de-cluchoun, dins uno viseto, e escala tant-e-pièi-mai d’escalié, se trouvè tout-d'un-cop sus un pountin resplendènt de clarta, e que pereilavau, à cènt cano souto elo, destriè tout un Avignoun estrange, li cabano dóu marcat grosso coume d’avelano, li sóudard dóu Papo davans sa caserno tau que de fournigo roujo, e peralin, sus un vetoun d’argènt, un pichot pont, menu, menu, ounte dansavon e dansavon... Ah ! Pauro bèsti ! quet espaime! jitè 'n bram que dóu palais tóuti li vitro tremoulèron.
- « Qu'es acô ? que ié fan ? » s’escridè lou bon Papo encourrènt à sa fenèstro. Tistet Vedeno èro deja dins la court, fasènt mino de ploura e de se derraba li péu. « Ah ! Sant Paire, vosto miolo... Ai ! moun Diéu ! de-qu'anan deveni !... Vosto miolo, grand Sant Paire, vèn de mounta au clouchié !... »
- « Touto souleto ? » - « Touto soulo, grand Sant Paire !... Tenès, regardas-la, pereilamoundaut en l’èr ! Vesès pas sis auriho que pounchejon ?... Dirias dos dindouleto. »
_ « Misericòrdi ! faguè lou paure vièi en aussant lis iue. Mais es dounc vengudo folo ! mai se vai debaussa (tuer) ! Vos descèndre, malurouso !... »
Pecaire ! aurié pas miés demanda, elo, que de descèndre ; mai, pèr ounte ? lis escalié, falié pas ié sounja : acò se mounto proun, mai pèr lou davala, i'a de que s’esclapa cènt cop li cambo... E la pauro miolo se desoulavo, e tout en roudejant sus lou pountin, emé lou lourdige, pensavo à Tistet Vedeno :«Ah! moustre, se n’escape ! que cop de pèd deman matin ! »
Aquelo idèio de cop pèd ié rendeguè'n pau de courage ; sènso acò n’aurié plus pouscu se teni sus si cambo... Finalamen l'on pervenguè à l’avera d’amount, mai siguè 'n brave travai !
Fauguè la davala ’m’ un cri, de cordo, de palan ; e poudès vous pensa queto vergougno pèr la miolo d’un Papo, de se vèire pendoulado à-n-aquelo autour, en arpatejant dins l'aire coume un tavan au bout d'un fiéu, emé tout Avignoun que l’alucavo.
La pauro bèsti n’en dourniguè pas de la niue. lé semblavo toujour que viravo eilamount, au bout d’aquelo laido tourre, emé li cacalas de la vilo avau dessouto. E pièi pensavo à-n-aquéu sacre Tistet Vedeno - em' au galant cop de bato que i'anavo alounga l’endeman de matin. Ah ! mis ami, que cop de bato ! de Pamparigousto se n’en veirié lou fum !... Or enterin que la miouleto ié preparavo dins sa tèsto aquelo bello recepeioun dins soun estable, sabès ço que fasié Tistet Vedeno ? Davalavo lou Rose en cantant, sus uno galèro papalo, e s’enanavo å la court de Naple ’emé la troupo de jóuini gentilome - que la vilo mandavo chasque an vers la rèino Jano, pèr se faire à la diploumacio em’ i bèlli maniero. Tistet n’èro pas noble, mai lou Papo lou voulié recoumpensa di siuen douna à sa bèsti, e principalamen de l’enavans qu’avié moustra lou jour que la despendoulèron.
Es la miolo que fuguè nèco, l’endeman ! « Ah ! L’escapoucho, s’es douta de quaucarèn, - se pensè coume acò, en boulegant si cascavèu de la maliço, - mai es egau, vai, margoulin ! Lou retrouvaras au retour, toun cop de bato !... Te lou garde ! »
E le garde !
IV
Tistet parti, la miolo dóu Papo retrouvè soun tran-tran e sa tranquileta passado. Plus de Quiquet, plus de Beluguet dins l'estable. Li bèu jour dóu vin caud èron tourna-mai vengu, e'm’éli la bono imour, e li long som, e lou pichot pas de gavoto, de quand passavo lou pont d’Avignoun. Pamens despièi soun aventuro, li gènt èron vengu uno briseto fre pèr elo. Se fasié de chut-chut long dóu camin ; li vièi brandavon la tèsto e lis enfant risien en se moustrant lou tourrihoun. Eu-meme, lou bon Papo, se fîsavo pas tant d’elo, e quand i’arribavo de peneca sus soun esquino, lou dimenche, en tournant de sa vigno, counservavo toujour aquest pensamen en rèire : « Se m’anave reviha peramount sus lou clouchié ! » La miolo acò vesié, e sèns muta n’en soufrissié ; soulamen, quand se prounounciavo lou noum de Vedeno davans elo, refernissié en chaurihant, e amoulavo en richounejant lou ferre de si bato sus lou caladat...
Sèt an se passèron ansin; pièi, au bout di sèt an, Tistet Vedeno revenguè de la court de Naple. Soun tèms, alin, noun èro pas fini encaro ; mai avié sachu que lou proumié Moustardié dóu Papo venié de mouri de mort subito en Avignoun, e coume la plaço èro bono, èro arriba de-coucho pèr se metre sus li rèng.
Quand aquel entrigant de Vedeno intrè dins la salo dóu palais, lou Sant Paire aguè proun peno pèr lou recounèisse, tant s’èro fa grand emai gaiard. Fau apoundre peréu que lou bon Papo de soun caire èro bèn toumha dins l’age, e que sènso bericle ié vesié pas forço.
Tistet n'aguè pas crento :
- Mai coume le grand Sant Paire, me couneissès plus ?…Es iéu, Tistet Vedeno !...
- Vedeno ?... .
- Eto mai ! Sabès bèn ?... lou que pourtavo lou vin caud à vosto miolo.
- Ah ! o... o... m’ensouvèn... un brave pichot chat, aquéu Tistet Vedeno... E aro que nous vòu ?
- Oh! pati-pata-pas rèn... Veniéu vous demanda... A prepaus, l'avès toujour vosto miouleto ?... Vai bèn au mens ?… Ah ! longo-mai !... Veniéu vous demanda la plaço dóu proumié Moustardié que vèn de mouri.
- Proumié Moustardié, tu ?... Mai siés trop jouine ! Eh ! quant as d’an ?
- Vint an e dous mes, ilustre pountife ! just cinq an de mai que vosto miolo... Ah ! rampau de Diéu ! la bravo bèsti !… Se sabias coume l’amave, aquelo miouleto !... Que me siéu langui d’elo dins l’Itàli !... Me la leissarés pas vèire ?...
- Si, moun drole, la veiras, faguè lou bon Papo tout esmougu... E pèr amor que l’ames tant, aquelo bravo bèsti, vole plus que n'en visques liuen. D’aro-en-lai iéu t'estaque à ma persouno en qualita de proumié Moustardié... Mi cardinau cridaran, mai tant-pis !... Ié siéu abitua... Vène nous trouva deman, en sourtènt de Vèspro : te remetren lis ensigne de toun grade davans noste Chapitre, e pièi... Aprocho, que te digue… e pièi te menarai vèire la miolo, e vendras à la vigne emé nous-àutri-dous... Que ! l’auses ?... An ! Vai !...
S’èro countènt, Tistet Vedeno, en sourtènt de la grand salo, e se se languiguè d'èstre à la ceremounié de l’endeman, es pas necite de vous lou dire. I’avié pamens, dins lou palais, quaucun de mai countènt encaro e que se languissié enca mai : èro la miolo. Desempièi lou retour de Vedeno jusqu'i Vèspro dóu jour venènt, lou terrible bestiàri noun faguè que manja de civado à riflo-vèntre e lança de reguignado contro la muraio...
Tambèn se preparavo pèr la ceremounié... Adounc, quand, l’endeman, Vèspro fuguèron dicho, Tistet Vedeno faguè soun intrado dins la court dóu palais papau... Tout l'aut clergié se ie trouvavo, li cardinau en raubo roujo, l’avoucat dóu diable en velout negre, lis abat counventiau emé si pichòti mitro, li priéu de Sant Agrico, e li camai vióulet de la capello pountificalo ; lou bas clergié peréu, la gardo petachino dins soun grand uniforme, li sèt counfrarié, de penitènt, lis ermitan dóu mount- Ventour emé si caro fèro, e lou cleisoun que vai darrié en pourtant la campaneto, e li fraire Batu, - nus jusqu”à la centuro, li sacrestan flouri’ mé si raubo de juge, tóuti, tóuti, fin-qu'is aigo-signadié e à-n-aquèu qu’abro e à-n-aquéu qu'amosso : noun n' i’ avié pas un de manco... Ah ! èro uno bello ourdinacioun ! De campano, de petard, de soulèu, de musico, e sèmpre aquéli tambourin que batien enrabia la farandoulo, eilavau, subre lou pont...
Quand Vedeno pareiguè au mitan de l’assemblado, sa fino caro e soun bèu gàubi faguèron tóuti bada. Ero un prouvençau superbe mai di blound, emé de grand péu frisa e 'no barbeto fouletino que retrasié li coupèu d'or que toumbavon dóu burin de soun paire l’aurivelaire. Courrié lou brut que dins aquelo barbo bloundo li det de la rèino Jano avien jouga de-fes ; e Mounsegne de Vedeno avié bèn, efetivamen, l’aire glourious e lou regard distra dis ome qu’an caligna ’mé de rèino... Or aquéu jour, pèr faire ounour à sa nacioun, s’èro vesti à la prouvençalo, em’un jargau bourda d'uno escaleto roso, e sus soun capeiroun tremoulavo uno bello plumo de flamen de la Camargo.
Entre intra, lou proumié Moustardié saludè courtesamen e se gandiguè vers l’auto estrado ounte lou Papo l’atendié pèr ie remetre lis ensigne de soun grade : lou cuié de bouis jaune e l’àbi safrana. La miolo, elo, èro en bas dis escalié, touto arnescado e presto à parti pèr la vigno... Coume passè contro elo, Tistet Vedeno ié faguè bouqueto, e s'arrestè pèr ié donna sus lou malu dous o tres pichot cop amistadous, en espincbant de caire se lou Papo lou vesié. Ero lou rode e l’ouro... La miolo s'abrivè: « Tè! arrapo, marrias! Fai li sèt an que te lou garde ! » E vous i'empeguè 'n cop de bato, tant terrible, tant terrible, que de Pamparigousto se n’en veguè lou fum, un revoulun de fum bloundin ounte voulastrejavo uno plumo de flamen : es tout ço que restè dóu paure Tistet Vedeno.
Anfos DAUDET - Font-Vièio.
(Tira de l’Armana Prouvençau de 1870)